Stefan Ehrenkreutz

Stefan Łukasz Ehrenkreutz
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

13 października 1880
Łowicz, Królestwo Polskie

Data i miejsce śmierci

21 lipca 1945
Wilno, Polska pod okupacją, ZSRR

Zawód, zajęcie

historyk prawa

Odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Niepodległości Order Trzech Gwiazd II klasy (Łotwa)
Multimedia w Wikimedia Commons

Stefan Łukasz Ehrenkreutz (ur. 13 października 1880 w Łowiczu[1], zm. 21 lipca 1945 w Wilnie) – polski historyk prawa, profesor i ostatni rektor (od 1939) Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, działacz Polskiej Partii Socjalistycznej, zwolennik linii politycznej Józefa Piłsudskiego, senator III i IV kadencji (1930-1938) II Rzeczypospolitej, wolnomularz.

Życiorys

Działalność dydaktyczna i naukowa

Studiował początkowo prawo na cesarskim Uniwersytecie Warszawskim, jednak w następstwie wydarzeń 1905 kontynuował kształcenie na uniwersytetach w Wiedniu i w Lipsku. Na tym ostatnim uzyskał stopień doktora, broniąc pracę na temat historii społecznej trzynastowiecznej Polski (Beiträge zur sozialen Geschichte Polens im XIII Jh.)[2]. Po powrocie do Warszawy Ehrenkreutz prowadził wykłady z polskiej historii politycznej (od 1916 na Wolnej Wszechnicy Polskiej) i z historii ustrojowej Polski oraz z prawa sądowego tejże (na Uniwersytecie Warszawskim). W 1920 przeniósł się do Wilna, na tamtejszym uniwersytecie prowadząc wykłady z historii ustroju i prawa sądowego państwa polsko-litewskiego aż do wybuchu II wojny światowej. Naukowo zajmował się dawnym prawem sądowym polskim i litewskim (w tym szczególnie statutami litewskimi) oraz ustrojami państw Europy Wschodniej. Autor m.in. Z dziejów organizacji miejskiej Starej Warszawy (1913), Ze studiów nad sądem ławniczym w Warszawie (1914), Sąd wyższy prawa niemieckiego grodu sandomierskiego (1917). Jego zainteresowania ustrojem Litwy zaowocowały pracami: Stan badań nad statutami litewskimi (1924), Separatyzm czy ciążenie Litwy ku Polsce po unii lubelskiej (1925), a także objęciem redakcji nad księgą pamiątkową opublikowaną z okazji 400-lecia I statutu litewskiego[2]. W latach 1922–1924 prorektor[3], a w 1939 rektor Uniwersytetu Stefana Batorego[4].

Działalność archiwistyczna

Po powrocie ze studiów w Lipsku do Warszawy podjął w 1911 pracę w Archiwum Głównym[2][5], zarządzanym wówczas przez Teodora Wierzbowskiego[6]. Od kwietnia do sierpnia 1917 był członkiem Komisji Archiwalnej Tymczasowej Rady Stanu, a od stycznia 1918 kierował referatem do spraw archiwalnych w ramach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (od kwietnia tego roku — Wydziałem Archiwów Państwowych)[7]. Reprezentował stronę polską (wraz z Janem Łukasiewiczem i Bronisławem Dembińskim) w komisji dwustronnej, negocjującej w czerwcu i we wrześniu 1918 przejęcie akt dotyczących ziem polskich (w tym tzw. akt popruskich) od niemieckich instytucji archiwalnych, a następnie (obok Marcelego Handelsmana i Stanisława Kętrzyńskiego) także w utworzonej dwustronnej podkomisji technicznej, mającej dokonać w ramach tego zbioru analizy roszczeń w stosunku do wszystkich grup akt z osobna (obradującej 10 i 25 września oraz 4 i 24 października 1918). Pod koniec października wraz z Wincentym Łopacińskim już w Lublinie miał czuwać nad zakończeniem kwestii rewindykacji archiwów, będących w gestii austro-węgierskiej, lecz upadek podczas tych negocjacji władz okupacyjnych spowodował bezproblemowe przejęcie tych akt. Po powrocie do Warszawy, wobec zmienionych warunków politycznych (zakończenie niemieckiej okupacji Warszawy), 11 października 1918 podpisał wraz z niemieckim zarządcą archiwów Adolfem Warschauerem protokół przejęcia archiwów warszawskich (w przekazaniu brali udział również podwładny Ehrenkreutza Antoni Rybarski i sekretarz generalny Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Kazimierz Konarski)[8]. Od 1 lutego 1919 do jesieni 1920 był zastępcą naczelnika Wydziału Archiwów Państwowych (V stopień służbowy)[9]. Materiały archiwalne Stefana Ehrenkreutza znajdują się w PAN Archiwum w Warszawie pod sygnaturą III-108[10].

Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej i wileńskie studium historii prawa litewskiego

W 1930 organizował, a następnie był długoletnim prezes zarządu Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej w Wilnie, kierując dodatkowo jego sekcją historyczno-prawną[11]. Był pomysłodawcą, organizatorem i kierownikiem założonego w 1934 studium historii prawa litewskiego przy Wydziale Prawa, mające prowadzić badania naukowe i działalność popularyzatorską oraz wspomagać naukowców w kontaktach z archiwami (prywatnymi i państwowymi) oraz z bibliotekami[12].

Członkostwo w towarzystwach naukowych

Ehrenkreutz był od 1934 członkiem korespondentem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, od 1936 członkiem przybranym Towarzystwa Naukowego we Lwowie, członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie oraz członkiem Zarządu Głównego i przewodniczącym oddziału w Wilnie Polskiego Towarzystwa Historycznego. Od 17 października 1938 był także współpracownikiem Komisji Prawniczej PAU[13].

Polityka

Działacz Polskiej Partii Socjalistycznej, był kilkakrotnie więziony jeszcze przed wybuchem I wojny światowej. Działacz Towarzystwa Kultury Polskiej (1908-1913). Był zwolennikiem Józefa Piłsudskiego. Wybrany senatorem w wyborach 1930 i w następnych, w 1935 (sprawował mandat w latach 1930-1938)[4]. Był wolnomularzem[14].

Podczas II wojny światowej prof. Stefan Ehrenkreutz kierował w konspiracji Polskim Uniwersytetem Wileńskim, oficjalnie pracując jako stróż nocny.

Okoliczności śmierci

Do 1944 jako rektor kierował działającą w konspiracji uczelnią, wykładał; uczestniczył w pracach Konwentu Stronnictw Politycznych przy Okręgowym Delegacie Rządu na Kraj w Wilnie; w czasie okupacji pracował jako stróż nocny, pracownik biurowy, kasjer, konsultant prawny; w korespondencji Ławrientija Berii do Józefa Stalina z 3.08.1944 wzmiankowany jako poszukiwany; 27 sierpnia 1944 z polecenia Bolesława Bieruta odwiedził go Jerzy Putrament, aby nakłonić go do wspierania partii komunistycznej pod przywództwem Bolesława Bieruta. Odmówił, po czym Putrament wychodząc podniósł rękę i wykrzyknął: "pan tego pożałuje". Następnego dnia 28.08.1944 w swoim mieszkaniu został aresztowany przez NKWD. Torturowany, w więzieniu podjął głodówkę. Wyczerpany głodówką 20 lipca 1945 na noszach został przeniesiony do szpitala więziennego przy placu Łukiskim na Łukiszkach w Wilnie gdzie zmarł z wycieńczenia następnego dnia 21 lipca 1945[13][15]. Jego symboliczny grób znajduje się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 30-6-30)[16].

Rodzina

Był synem Władysława i Emilii Joanny z domu Daneckiej[5].

Pierwszą żoną Stefana Ehrenkreutza była poślubiona w 1907 Tekla Zweibaum (zm. 1909), siostra Juliusza Zweibauma, profesora Uniwersytetu Warszawskiego, a następnie Akademii Medycznej w Warszawie. W małżeństwie tym miał córkę Emilię (1909-1988), żonę prof. Łukasza Kurdybachy[13][17].

Jego drugą żoną, poślubioną w 1916, była córka profesora Jana Niecisława Baudouin de Courtenay Cezaria Baudouin de Courtenay Ehrenkreutz Jędrzejewiczowa, profesor etnografii na Uniwersytecie Warszawskim i rektor Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie w Londynie. Dziećmi z tego związku byli: Krystyna (zm. 1927), Tadeusz (zm. 1976) żołnierz AK na Wileńszczyźnie oraz Andrzej Stefan Ehrenkreutz (1921–2008), działacz polonijny, wieloletni profesor na Uniwersytecie Michigan w Ann Arbor, USA, a potem współtwórca Australijskiego Instytutu do Spraw Polskich[13][18].

Od 1938 jego trzecią żoną była Jadwiga Tyczyńska[13].

Bratem jego był Dr. medycyny Jerzy Ehrenkreutz zamieszkały w Poznaniu przy ulicy Dąbrowskiego 4.

Odznaczenia

Przypisy

  1. ↑ StanisławS. Łoza StanisławS. (red.), Czy wiesz kto to jest?, (Przedr. fotooffs., oryg.: Warszawa : Wydaw. Głównej Księgarni Wojskowej, 1938.), Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe : na zam. Zrzeszenia Księgarstwa, 1983, s. 164 .
  2. ↑ a b c A. W., Stefan Ehrenkreutz, „Kwartalnik Historyczny”, R. LIII (1939-1946), nr 3-4, s. 383.
  3. ↑ P. M. Żukowski, Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie w latach 1929–1939 we wspomnieniach Jana Wilczyńskiego, „Archiwum Emigracji. Studia – Szkice – Dokumenty" 2018/2019, z. 1–2 (26–27), s. 147.
  4. ↑ a b Ehrenkreutz Stefan, [w:] Popularna Encyklopedia Powszechna, t. 4, Warszawa 2001, s. 46.
  5. ↑ a b M. Bielińska, Ehrenkreutz Stefan Łukasz, [w:] Słownik biograficzny archiwistów polskich, t. I: 1918–1984, Warszawa–Łódź 1988, s. 58.
  6. ↑ Wierzbowski Teodor Feliks, [w:] Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 29, Warszawa 2005, s. 284.
  7. ↑ A. Rybarski, Centralny zarząd archiwalny w odrodzonej Rzeczypospolitej polskiej, „Archeion”, T. I (1927), s. 4, 6.
  8. ↑ A. Rybarski, Centralny zarząd archiwalny w odrodzonej Rzeczypospolitej polskiej, „Archeion”, T. I (1927), s. 8-10.
  9. ↑ A. Rybarski, Centralny zarząd archiwalny w odrodzonej Rzeczypospolitej polskiej, „Archeion”, T. I (1927), s. 12.
  10. ↑ Spis inwentarzy, Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie, [dostęp 2024-02-28].
  11. ↑ A. W., Stefan Ehrenkreutz, „Kwartalnik Historyczny”, R. LIII (1939-1946), nr 3-4, s. 383-384.
  12. ↑ A. W., Stefan Ehrenkreutz, „Kwartalnik Historyczny”, R. LIII (1939-1946), nr 3-4, s. 384.
  13. ↑ a b c d e f M. Bielińska, Ehrenkreutz Stefan Łukasz, [w:] Słownik biograficzny archiwistów polskich, t. I: 1918–1984, Warszawa–Łódź 1988, s. 59.
  14. ↑ L. Hass, Ambicje, rachuby, rzeczywistość. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej 1905-1928, Warszawa 1984, s. 84.
  15. ↑ A. Śródka, Ehrenkreutz Stefan Łukasz, [w:] tenże, Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. I: A-G, Warszawa 1994, s. 440; M. Smogorzewska, Ehrenkreutz Stefan Łukasz, [w:] taż, Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919-1939. Słownik biograficzny, T. II: E-J, Warszawa 2000, s. 29, 29: 20 VII 1944 jako data śmierci jest datą błędną.
  16. ↑ Cmentarz Stare Powązki: ANDRZEJ EHRENKREUTZ, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2020-01-31] .
  17. ↑ A. Śródka, Ehrenkreutz Stefan Łukasz, [w:] tenże, Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. I: A-G, Warszawa 1994, s. 439: tutaj Juliusz Zweibaum mylnie określony teściem Ehrenkreutza.
  18. ↑ A. Śródka, Ehrenkreutz Stefan Łukasz, [w:] tenże, Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. I: A-G, Warszawa 1994, s. 439.
  19. ↑ 10 listopada 1938 „za zasługi na polu pracy naukowej” M.P. z 1938 r. nr 258, poz. 592
  20. ↑ Vilius Kavaliauskas: Symbole wolności bałtyckiej 1918–1940. Warszawa: Muzeum Łazienki Królewskie, 2020, s. 49. ISBN 978-83-64178-88-7.

Bibliografia

  • A. W., Stefan Ehrenkreutz, „Kwartalnik Historyczny”, R. LIII (1939-1946), nr 3-4, s. 383-384.
  • Bielińska M., Ehrenkreutz Stefan Łukasz, [w:] Słownik biograficzny archiwistów polskich, t. I: 1918–1984, Warszawa–Łódź 1988, s. 58-59.
  • Ehrenkreutz Stefan, [w:] Popularna Encyklopedia Powszechna, t. 4, Warszawa 2001, s. 46.
  • Hass L., Ambicje, rachuby, rzeczywistość. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej 1905-1928, Warszawa 1984.
  • Rybarski A., Centralny zarząd archiwalny w odrodzonej Rzeczypospolitej polskiej, „Archeion”, T. I (1927), s. 1-14.
  • Smogorzewska M., Ehrenkreutz Stefan Łukasz, [w:] taż, Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919-1939. Słownik biograficzny, T. II: E-J, Warszawa 2000, s. 27-29.
  • Śródka A., Ehrenkreutz Stefan Łukasz, [w:] tenże, Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. I: A-G, Warszawa 1994, s. 439-440.
  • Wierzbowski Teodor Feliks, [w:] Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 29, Warszawa 2005, s. 284.

Linki zewnętrzne

  • Publikacje Stefana Ehrenkreutza w bibliotece Polona
  • https://senat.edu.pl/historia/senat-rp-w-latach-1922-1939/senatorowie-ii-rp/senator/stefan-ehrenkreutz
  • http://archiwum.rp.pl/artykul/285072-Stefan-Ehrenkreutz.html
  • https://www.geni.com/people/Stefan-Ehrenkreutz/4609265
  • ISNI: 0000000113900575
  • VIAF: 166539930
  • GND: 1069349879
  • NKC: js2011620888
  • PLWABN: 9810591953505606
  • NUKAT: n01723039
  • WorldCat: viaf-166539930
  • PWN: 3896804